تمدن نوین اسلامی در عقلِ معاش
تعریف تمدّن
واژهی تمدّن به یکی از انواع گوناگون حالتهای انسانی میپردازد. این کلمه، گاهی میتواند به صورت کلّی، به جامعهی بشری اشاره کند، امّا در سادهترین حالتِ تعریف، کلمهی تمدّن، به معنای یک جامعهی ترکیبی و پیچیده است؛ کلمهی تمدّن، همچنین میتواند به معنی شاخصی برای رفتار متمدّنانه یا مدنیِ نقطهی مقابلِ بربریت یا رفتار بد و ناخوشایند، تلقّی شود که در این مفهوم، تمدّن به معنای مهارت و تخصّص نزدیک میشود؛ به عنوان مثال، مردمی که در یک روستای کوچک کار میکنند و دارای مهارتهایی هستند، میتوانند افراد متمدّن یا مدنی به شمار آیند.
تمدّن در بسترِ زمان شکل میگیرد. برخی تمدّن و فرهنگ را مترادف یکدیگر و گروهی دیگر، فرهنگ را در نقطهای متمایز از تمدّن قرار میدهند؛ امام خمینی (ره) به عنوان پایهگذار اصلی انقلاب اسلامی، با تأکید بر نگاه تمدّنی در اسلام ناب و برای رفع شبهات اوّلیّه در خصوص پذیرش یا عدم پذیرش تمدّن از سوی تعالیم اسلامی در اوّلین گام میفرمایند:
«اسلامی که بیشترین تأکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به آزادی از همهی خرافات و اسارت قدرتهای ارتجاعی و ضدّ انسانی دعوت میکند، چگونه ممکن است با تمدّن و پیشـرفت و نـوآوریهای مفیدِ بشر که حاصلِ تجربههای اوست، سازگار نباشد»؟!1
1- صحیفهی امام، ج5، ص 409.
سبکِ زندگی در اقسام تمدّن
تمدّن نوین را میتوان به دو بخش تقسیم کرد:
1- بخش ابزاری 2- بخش متنی.
بخش ابزاری، عبارت است از ارزشهایی که امروزه به عنوان ابزارهای پیشرفت کشور، مطرح میشود که عبارتاند از علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسی و نظامی، اعتبار بین المللی، تبلیغ و ابزارهای تبلیغ و...؛ اینها همه بخش ابزاری تمدّن است. ما در این بخشها، با تلاش فراوان، پیشرفت خوبی داشتهایم، هم در زمینهی سیاست، هم در زمینهی مسایل علمی، هم در زمینهی مسایل اجتماعی کارهای خوبی انجام گرفته است.
کشور علیرغم فشارها و تهدیدها و تحریمها در بخش ابزاری، پیشرفت خوبی کرده است؛ امّا بخش اصلی تمدّن نوین اسلامی که بخش حقیقی (متن زندگی) است، مثل مسئلهی خانواده، مثل مسئلهی سبکِ ازدواج، نوعِ مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوعِ خوراک، نوعِ آشپزی، تفریحات، مسئلهی خطّ، مسئلهی زبان، مسئلهی کسب و کار، رفتارهای ما در محلّ کار، رفتار ما در دانشگاه، رفتار ما در مدرسه، رفتار ما در فعّالیّت سیاسی، رفتار ما در ورزش، رفتار ما در رسانهای که در اختیار ماست، رفتار ما با پدر و مادر، رفتار ما با همسر، رفتار ما با فرزند، رفتار ما با رئیس، رفتار ما با مرئوس، رفتار ما با پلیس، رفتار ما با مأمور دولت، رفتار ما با رفیق، سفرهای ما، نظافت و طهارت ما، رفتار ما با دوست، رفتار ما با دشمن، رفتار ما با بیگانه؛ این موارد ذکر شده، تشکیل دهندهی بخش اصلی تمدّن نوین اسلامی است، همان چیزی که در اصطلاح اسلامی به آن عقلِ معاش میگویند؛ عقلِ معاش فقط به معنای پول درآوردن و پول خرج کردن نیست که چگونه پول دربیاوریم و چگونه خرج کنیم؛ نه، همهی این عرصهی وسیع، جزء عقلِ معاش است.
بخشِ نرمافزاری تمدّن (نوع مسکن، نوع لباس و...) و بخشِ سختافزاری (علم، صنعت، سیاست، اقتصاد و...)؛ اگر ما در دوّمی پیشرفت نکنیم، با وجود پیشرفتهایی که در بخش اوّل کردهایم، نمیتواند ما را رستگار کند و به ما امنیت و آرامش روانی ببخشد.